Mặc dù có tiềm năng to lớn, sự phát triển và hoạt động của vận tải hàng hóa Việt Nam vẫn chưa đạt được kỳ vọng theo vai trò và vị thế của nước ta trong thương mại thế giới. Trong khi các cảng biển hiện đại đã được đầu tư phát triển, nhưng hàng hóa xuất nhập khẩu vẫn chủ yếu do các hãng tàu nước ngoài đảm nhận, đặc biệt là trên các tuyến đường dài nối với các thị trường lớn như châu Âu và Mỹ.
Đội tàu trong nước chủ yếu đảm nhận vận chuyển nội địa và các tuyến quốc tế ngắn trong khu vực châu Á. Thị phần vận tải biển quốc tế của đội tàu biển Việt Nam hiện đang có xu hướng giảm trong những năm gần đây. Cơ cấu đội tàu không tốt, chủ yếu là tàu trọng tải nhỏ chuyên chở hàng khô và hàng rời. Hiện tại, nước ta đang thiếu tàu container, tàu trọng tải lớn hoạt động tuyến quốc tế.
Tính đến tháng 12/2021, có 1.502 tàu mang cờ Việt Nam (không bao gồm số liệu tàu đang đóng), với tổng dung tích khoảng 7,15 triệu GT và tổng trọng tải đạt 11,7 triệu DWT. Trong giai đoạn 2016-2020, số lượng tàu hoạt động là 1.000 đến hơn 1.200 tàu. Năm ngoái, số lượng tàu đã giảm hơn 200 chiếc so với năm 2016 - giảm 17,2%. So với giai đoạn 2010-2015, đội tàu vận tải của Việt Nam đã giảm hơn 400 tàu. Tuy nhiên, tổng trọng tải của đội tàu đã tăng hơn 6%.
Trên cơ sở đánh giá hiện trạng, Cục Hàng hải Việt Nam nhận thấy tiềm năng phát triển đội tàu biển quốc tế là rất lớn. Cục Hàng hải đã có các đề xuất bao gồm cải tạo tàu và cải cách thủ tục hành chính, tạo ra hành lang pháp lý ổn định và thuận lợi để hỗ trợ các doanh nghiệp tàu vận tải hoạt động hiệu quả.
Về giải pháp tài chính, cục đang đề nghị các chủ tàu không phải nộp thuế giá trị gia tăng khi nhập khẩu tàu để vận chuyển hàng hóa cho chủ hàng Việt Nam đến hết năm 2026. Đồng thời, miễn thuế nhập khẩu và giảm 50% phí trọng tải khi chủ tàu mua và vận hành tàu container từ 1.500 TEU trở lên hoặc tàu chạy bằng năng lượng sạch và vận chuyển khí hóa lỏng LNG. Ngân hàng Nhà nước Việt Nam cũng có chủ trương cho phép các chủ tàu Việt Nam có tàu hoạt động tuyến quốc tế có thu ngoại tệ được vay ngoại tệ để đầu tư mua tàu.
Một giải pháp quan trọng khác là nâng cao chất lượng thuyền viên. Cục Hàng hải Việt Nam khuyến nghị kêu gọi đầu tư tư nhân vào lĩnh vực đào tạo nguồn nhân lực, bao gồm cả đào tạo trong và ngoài nước, có chính sách, chế độ ưu đãi đặc biệt đối với người lao động ngành vận tải biển để khuyến khích người lao động gắn bó lâu dài với công việc.
Việc tham gia Sáng kiến hộ chiếu logistics toàn cầu (WLP) có thể giúp các doanh nghiệp Việt Nam giảm chi phí logistics và nâng cao năng lực cạnh tranh xuất khẩu, đồng thời tạo thêm dư địa cho việc phát triển đội tàu vận tải quốc tế.
Ông Avery Shipton, Trưởng ban Phát triển châu Á của Diễn đàn sáng kiến hộ chiếu logistics toàn cầu cho biết, WLP sẽ tiết kiệm thời gian và chi phí tới 40%. Các sản phẩm được cấp hộ chiếu Các Tiểu vương quốc Arab thống nhất (UAE) sẽ được ưu tiên thông quan với thời gian kiểm tra, bốc xếp và lưu kho ít hơn. Thậm chí, sản phẩm có thể được thông quan trước khi cập cảng.
WLP là một sáng kiến toàn cầu, do khu vực tư nhân lãnh đạo, được thiết kế để làm thông suốt dòng chảy thương mại toàn cầu, mở ra khả năng tiếp cận thị trường và mang lại hiệu quả kinh tế cho các thành viên. Sáng kiến này cung cấp các lợi ích tài chính và phi tài chính cho các thương nhân và nhà giao nhận vận tải để gia tăng giao dịch cho họ.
WLP được thành lập để vượt qua những trở ngại, hạn chế về tăng trưởng thương mại và xây dựng cầu nối hậu cần giữa các trung tâm sản xuất ở châu Á, châu Phi, Trung và Nam Mỹ.
Bà Nguyễn Minh Phương, Trưởng phòng Tây Á - châu Phi, Vụ Thị trường châu Á - châu Phi (Bộ Công thương) cho biết, Việt Nam có vị trí địa lý thuận lợi để phát triển trung tâm logistics ở Đông Nam Á với hệ thống kho bãi, cảng biển và đường cao tốc được cải thiện. Bà cho biết sự phát triển của ngành logistics cũng sẽ tạo điều kiện thuận lợi để Việt Nam trở thành trung tâm sản xuất mới của khu vực.
Một số cảng của UAE hiện đang cung cấp miễn thuế và phí cho các sản phẩm có WLP, dự kiến sẽ thúc đẩy thương mại giữa Việt Nam với UAE và các thị trường khác ở Trung Đông từ 0,5% hiện nay lên 27%.
Số liệu của Hiệp hội Logistics Việt Nam cho thấy chi phí logistics tương đương khoảng 20-22% tổng sản phẩm quốc nội của cả nước, cao hơn nhiều so với Thailand (19%), Trung Quốc (18%), Malaysia (13%) và gần cao hơn ba lần so với Mỹ và Singapore (8%). Ông Nguyễn Tương, Phó Tổng Thư ký Hiệp hội Doanh nghiệp logistics Việt Nam cho rằng, một vấn đề của ngành logistics trong nước là hầu hết các doanh nghiệp có quy mô vừa và nhỏ, thiếu liên kết và kết nối giữa các phương thức vận tải và thiếu cơ sở hạ tầng.
Thực tế, vấn đề logistics liên quan đến hết tất cả hoạt động thương mại. Ngành kinh doanh này có lợi nhuận rất cao với bình quân lợi nhuận là 30%, còn những nước phát triển lên đến 60-70%. Việc phát triển quy mô của các doanh nghiệp logistics cũng sẽ giúp vận tải phát triển hơn, nhất là ngành vận tải tàu biển quốc tế.